Sunday, May 31, 2015

TIHDAM I DUH EM?



TIHDAM I DUH EM
Tukina Pathian thu kan ngaihtuahho atana ka han thlanchhuah chu “Tihdam i duh em” tih hi a ni a. Hun engemawti lai atang khan he thu hi ka rilru ah a awm ve reng thin a, amaherawhchu sermon tur ang hi chuan ka lo la inbuatsaih ngai lo a, tukinah chu thu hmang chuan theih ang angin Pathian rinchhan chungin inpawlho kan tum dawn a ni. Kan thusawi min kaihruaitu atan Pathian thu hmun khat a ni kan chhiar ange : Johana 5:1-9... Tawngtai
Tukina kan thupui tur “Tihdam i duh em” tih kan sawi hma hian Isuan tute nge a tihdam thin tih hi tawitein han sawi hmasak ka duh a, Isua khawvela a len laia a rawngbawlna chu thusawi leh tihdam rawngbawlna hi a ni a, a rawngbawlna kipui ber chu tihdam rawngbawlna hi a ni tite pawhin sawi ila kan sawi sual awm lo ve. Chu tihdam rawngbawlnaa Isuan a tihdam thin te chu kan zirho dawn a ni.
1.     Misual te: A hmasa berah chuan Isua’n a tihdam thin te chu misual te an ni. Marka 2:16 ah chuan “Tin, Paharisai zinga lehkha ziaktute chuan Isuan mi sual leh chhiahkhawntute a kilpui an hmuhin, a ziritrte hnenah chuan, “Engtizia nge chhiahkhawntute leh misualte hnenah a eia a in le? An ti a. Tin Isuan chu chu a hriat veleh, Mi chakte chuan daktawr an ngai lova, mi bawrhsawmte zawkin an ngai a ni; mi fel takte lam tura lo kal ka ni lo a, mi sual zawkte lam tura lo kal ka ni” a ti a, tih kan hmu a. Isuan hi tihdam a duh chu misual te an ni, mi fel, mi tha leh tanpui ngailo hi Isuan a tidam ngai lo. Misual mai bakah hian mi bawrhsawm te, mi chaklo leh tanpui ngaite hi Isuan a rawngbawlnaa a tinzawn te an ni a, tisa leh thlarau lama natna vei mek te, chhanchhuah ngaite hi Isua’n a tidam thin a ni.
2.     Amah pantute: A dawt leh ah chuan Isuan a tihdam thin chu amah pana amah beiseitute a tidam thin. Matthaia bung 21:14 ah chuan “Tin, Pathian biakinah chuan mitdelte leh kebaite an lo kal a, anamhni a tidam ta a” tih kan hmu a. Isua hian amah beisei tute a hnar ngailo a, a hnen pante a lo tidam thin a ni. Tukinah hian tisaa natna nei mekte kana wm em? Thlarau natna vei te kan awm em? Lal Isua i pan ang u, amah i beisei ang u, Isua hi damna a ni. Sawmtute hnar ngailo Lal Isuan hian min tithlawn lo ang. Bible-a Isua rawngbawlna hi en ila, damna duha Isua pan tute leh Isua zuitute hian mitdel leh keibai chungin Isua an pan a, an haw lam chum it varin an haw a, an kein an kal thin.
3.     Amah ringtute: Isuan a tihdam thin dang leh chu amaha rinna nghat tlat tite hi an ni. Matthaia bung 9:20 ah chuan hmeichhe thiput a tihdam thu kan hmu a. Hmeichhia kum sawm leh pahnih thiputa damlo chuan inthlahrung tak chungin a puanhmawr chauh pawh hi dek ila ka dam ang ti rilru chungin Isua a zui a, Isua a rinna lian tak nghat chungin a puan hmawr a va khawih dek dek a, chuvelah Isuan a hnenah “Ka fanu, thlamuang takin awm rawh, i rinna hi i dampui a ni e” a ti a ni. He hmeichhia rinna hi a va ropui em! Tidam theitu tan chuan khati khawpa rinna nasa nei kha tihdam loh rual a ni love. Keini hian Isua Krista ah rinna kan nghat em? Kan damlohin kan tawngtai thin a, mi damlo kan tawngtai sak thin a, kan thlarau nun a chauhin kan tawngtai thin a, mahse, kan tawngtaina hi ataka a lo thlen tak tak hi kan ring ngai em? Isuaa rinna tak tak nghattu chu a puan hmawr chauh a deh pawhin tihdamin a awm a sin. Isua hian amaha rinna nghattute a tidam thin.
4.     Isua ko tute: Isuan a tihdam dang Bible-a kan hmuh leh chu amah kotute an ni. Marka 10:46 ah chuan Mitdel Bartimaia chanchin kan hmu a, mi tamtakin bengchheng an tih khawp leh ninawm an tih khawpin “Isu Daivida fapa, mi khawngaih rawh” tiin Isua khawlai kal kha a lo au vak vak a nih kha. Mipuiin ngawi tura an tih pawhin a ngawi thei lova, a uar zual sauh sauh a. Nasa taka amah au tu chu Isuan a recognize a, mipui tam taka zing atang chuan a kohrang a, a tidam ta a ni tih kan hmu. Tukinah hian Eden sual natna phur mekte kan awm a nih chuan Lalpa I au ang, taksa damlo te kan awm a nih chuan Isua i ko ang u, Lalpa’n kan aw a ngaithla thin a, kan kohna a tithlawn dawn lo.
5.     Ahmaa tlawm thin te: Isuan a tihdam dang leh chu a hmaa tlawm taka inlan thinte an ni. Matthaia bung 8 ah Sipai za hotu fapa tihdam thu kan hmu a. Sipai za hotu hian a fapa zeng tidam turin Isua a ngen a, Isuan a ina kala tihdam a a tum chuan Sipai za hotu chuan, “Lalpa, ka in chhung i luhna tlak a ni love, thu chauh sawi la, ka naupang a dam mai ang” tiin a chhang a nih kha. Kha Sipai Officer kha Sipai za rual hotu a ni a, a thuhnuaiah mi tam tak an awm a, kal rawh a tih an kal a, lo haw rawh a tih an haw a, chutiang chuan mi tamtak a command a ni. Amaherawhchu chutianga mi tamtak hotu chuan Isuan a in a pan a, a fa a tihdam a tum chuan Lalpa hmaah a tlawm a, Isua hmaah khan engmah a ni lo tih a hria a, a in chhung meuh pana Isua kal tir kha a duh lo. Isuan heitang ema rinna nasa hi Israel te zingah pawh a hmuh loh thu hial a sawi a ni. Lalpa hi chapo taka dawr tur kan ni lo a, tlawm tak leh thuhnuairawlh tak chunga dawr tur kan ni a, a hmaa tlawmna chuan kan tan damna a thlen thin a ni.

Heng lo pawh hi sawi tur tam tak a la awm mathei, hemi chinah hian kan duhtawk ang. Bethesda dil kianga damlo vethung kha en ta i la, engvangin nge Isua khan “Tihdam i duh em?” a tih kher kher? He zawhna hi ngun taka ngaihtuah chuan zawhna mak tak a ni a, kum 38 mahni pawh insaseng theilo Bethesda dil kianga damlo kha, a dinhmun ngaihtuah mai chuan “Tihdam i duh em?” tih kha zawhna tullo ber a ni awm e, nimahsela, amaha pana beiseitu te, a mah au tu leh amah ringtute, a hmaa tlawm ngawih ngawihte Isuan awlsam taka a tihdam mai lai khan, kha pa, kum 38 zet na tawh kha chu “Tihdam i duh em” tih a zawt tlat a ni. Hetia han ngaihtuah mai chuan kum 38 zet na tawh chu tihdam a duh awm em mai tih mai tur a ni a, amah pawh khan rang takain “Duh e” tih nghal mai awm tak a ni. Nimahsela a zawhna aim aha mak zawkin “Duh e” tia chhang mai lo khan “Ka pu, tui a fawnin dila mi dahtu ka nei lo va, ka kal chhungin mi dangin mi pen thlak khalh thin,” tiin a chhang a, midang mawhpuh tur zawng chungin dam a duh leh duh loh pawh kha chiang takin a sawi miah lo. He damlo leh Isua inbiaknaah hian damlo zawng zawng hian tihdam an duh vek lemlo niin a lang ta tlat a, chu chu ngaihtuah chian chuan thil awm thei tak pawh a lo ni tlat.
Bethesda dil kianga damlo pawh hian dam kha thlalel em em lo niin a lang a, kum 38 damloin kha laiah khan a awm tawh a, chu chu nun phung pangngaiah a nei tawh a nih hmel. Amahah hrehawm tihna lian tak pawh a awmlo a ni maithei. A kal thei miau loh avangin kha dil kianga hulhliap ah khan a awm a, hnathawh ngai lovin mi in kal paha pawisa nawi an thekhawm hmangin ei a zawng a, rim taka thawk lemlo khan ei a hmu ve tlat ani. Tihdam a nih chuan a nunkhawchhuahna tur ama koah a tla anga, rim taka hna thawkin ei a zawn a ngai dawn a, chu chu a peihlo pawh a ni maithei a ni.

Ka ni pasal, BSF Sipai officer pakhatin a sawi ka la hriat reng chu, vai rama an awm laiin Sipai ho hian kawtthler a kutdawh te hi an vaikhawm a, eiturte pein enkawl an tum thin a, mahse an chhuak ru leh zel tho a, tihngaihna a awmlo a ti a, hetiang hi a lo awm theih dawn khawp mai. Mahnia hna thawk peih lem lo, mi khawngaihna ringawt ringa khawsak tak tlum, thatchhe tak tak hi an lo awm a. Vairama kutdawh thin tam takte pawh khu piansualna inseam chawpin an ke te an tan a, a nih loh pawn an hrem a, ke kual deuh ang te’n an lang a, kut bul lem anga awm te pawh an awm thin a ni awm e. Chutiang chuan an natna leh an nat derna hmang chuan mi khawngaihna beisein kut an dawh thin an ti.

Bethesda dil kianga damlo pawh kha chutiang chu a ni mai angem aw ka ti a. Bethesda dil kam tuifawnin a rawn khuh hian damlo te hi an zuang thlaa an dam thin a ni an ti a, kha damlo pawh kha kum 38 zet mai kha laiah khan a awm tawh a, mahni in saseng theilo pawh ni sela dam duh tak tak selang chuan tanpuitu ko selang chuan kum 38 chhung kha chuan a inchiah hman ve ngei a ngai. Nimahsela, damna kha a chan chuan kan sawi tawh ang khan hmabak mawhphurhna lian tak a nei a ni. Chuvang chuan Isua khan dam duh em em hmel pu si kha, “Tihdam I duh em” tih zawhna kha a zawt kher kher a nih a rinawm.

Tukina inkhawm hote pawh hi inzawt ta ila, tihdam hi kan duh em? Isuan a tihdam te chanchin kan en chuan, Pathian hnenah lawmthu an sawi a, Isua chanchintha hrilin an vak darh nghal a, Pathian hnathawh ropui tak an puang chhuak thin. Chu chu Isuan a beisei pawh a ni reng a ni. Phar sawm a tihdam pawh khan mi pakhat chauh a hmaah kalin a bawkkhup a, lawmthu a sawi a, Isuan phar sawm ka ti thiang a ni lawmni khawih nge pakua te kha an kal tak a ti nghal reng a nih kha. Tukinah hian heti hian i ngaihtuah teh ang, Zoram Kristian rama mi tam tak hi chuan tihdam kan duh lo. Isuan damna a thlenna reng rengah chuan nun inthlakthleng (change) a awm thin a. Miin an sual an sim a, Lalpa lam an hawi thin.

Tihdam kan nih chuan nuam taka drugs kan tih thin te, kan hlimpui thin kan zu in te bansan a ngai a, dam hi kan hlau tlat a ni. Ruihtheihthil ti thin tam tak te hi Salvation Camp ah kal turin han sawm ila an duh miah lo. Han en mai chuan khawngaihthlak tak tak, Isua Krista mamawh hmel tak tak, damna mamawh hmel tak tak an ni a, nimahsela, damna tur Isua Krista kan kawhmuh chuan an duh lem lo, dam hi an chak lem lo. Isuan “Tihdan i duh em” a tih kha zawhna awm tak a ni a, tihdam duh lem lo, Isua mamawh lemlo hi a awm theih tlat a ni.

Tihdam kan nih chuan kan eiruk thin ang te a rem tawh lo a, nuam taka nulat tlangvalna kawnga pawlawh taka kan chet thin te a a rem tawh lo a, khawvel nuam ti taka chen tan hi chuan Isua tihdamna hi thilthlakhlelh awm tak a ni lo thei viau a ni. Za-a-za Kristian inti te zingah hian Isuan a khawih loh, Isuan a tihdam loh hi kan tam awm hle mai. India rama Crime rate sang ber pawl kan ni a, economy chhe ber pawl kan ni a, za-a-za te hi damna chang ni ila chuan a chhe zawnga kan record tam tak hi chub o ngei tur a ni. Nimahsela, tihdam kan nih chuan kan chhungkua nuamsa deuha kan khawsak theih nana dik lo deuha kan sum lakluhna leh kan inhaivurna te hi tihzawm a rem tawh lo a, thildang zawng aiin Isua Krista dah pawimawh hmasak a ngai a, a chanchintha hril angai a, chu chu kan peih tlat lo. Kohhrana kan inhman ve thin na te pawh hi mi in mi pangngaiah hmuhin min hmu ve se tia kan duhna chinah a tawp a, lam hlimnaah a tawp a, hlim taka fellowship naah a tawp a, nun tak ram, hnathawh kawr inbela Lal hna thawk tur chuan kan peih tak tak thin lo. Tukinah hian he zawhna hi inzawt ve chhin teh ang u. “Tihdam kan duh em?, Tihdam ka duh em? Ka ntin khawsak phung ngaihtuah ila, ka tih thin ngaihtuah ila, ka hlimpui thin ngaihtuah ila, thil tamtak ka tihzawm rem lo hi a awm ang. Tihdam ka duh em?

Tunlaiin harhnain Zoram a fang mek, harh hi kan duh em? Mi tamtak hi chuan harh te pawh hi an peihloin ka hria. Inkhawm tam a ngai a, inkhawm rei a ngai a, lam a ngai a, zai a ngai a chungchu tlinlo kan inti. Pathianthua chhungkua enkawl a ngai a, kohhran mite chawm a ngai a, chungte avang chuan harhna te pawh hi a hlauhin kan hlau hial emawni chu tihturin mi tamtakin harhna te hi kan lo dawngsawng ve mek bawk. Tunlaiin Kelkanga harhna chhim a lar hle mai, harh hlau thenkhat phei chuan Kelkang kal te thleng thlengin an sawisel a, chanchinbua ziak hmuh tur te thlengin a awm. Pathianin hmanrua tam tak a nei a, chung zingah chuan Kelkang khua hi a hmang mek a, mi tamtakin an dam phah a, harhna an chan phah a, lawm viau awm tak a nih lai hian kan hlauh veng nge lo sawichhe duh pawl te thlengin kana wm ta. Za-a-za Krisitian ramah hian za-a-za tihdam ngai Kristian kan tam tawh hle a ni.

Bethesda dil kianga damlo leh Isua inbiakna kha thui tak kan hmu lo a, Isuan a sawi zawm lehna pawh kha amak khawp mai. Midangte angin “I rinna hi i dampui a ni e” a ti ve mai lo. Tho la, i awngphah la la, kein kal tawh rawh,” a ti tlat. Isuan zawhna a zawt a, tihdam a duh tak tak leh tak tak loh chian nan, amaha tho a, kea kal turin a ti a ni. Kha damlo khan dam a duh chuan Thochhuak a, a awngphah pu a a kal kha Isuan a phut tlat a ni. Isua nen an in counter a, Isua a hmuh hnnuah khan testimony thar a nei a, a hmaa kum 38 zet dil kam hulhliapa mi khawngaihna beisei a lo thu mai mai khan dam a duh ta a, kein a kal ta a nih kha. Chu a damna chu rawngbawlnain a chhunzawm nghal a, amah tidamtu chanchin kha a sawi ta zel a ni. Testimony ropui tak kan hmu ta. Kum 38 zet dam duhlo khan dam a duh ta.

Tukinah hian Pathian thahnemngaihna chuan he zawhna hi min zawt a ni. “Tihdam i duh em?” Mahni in en ila, chaklohna leh fel lohna tam tak kan nei, kan chhungkua en ila insiamthat tur tam tak kan nei ang. Kan Kohhran en ila kan fel thuau ringawt a ni maithei. Kan khawtlang leh kan ram en ila, natna khirh tak kan vei mek a ni. Hawh u, Lalpa i au ang u. Bartimaia’n Nazaret Isua a ko ang khan thahnem ngai takin Isua i ko ang u, hmeichhe thiphut ang khan Isua Krista ah rinna nghat chungin Sipai za ho tu lal tak Isua hmaa a tlawm ang khan tlawm ila, damna chang turin i tho ang u. Sualin rei tak min phuar tawh a ni maithei, mi hriatpui lemloh thlarau nantna ril tak kan vei mek pawh a ni maithei, zep ruk leh zakzeh neih chungin a derin Lalpa rawng kan bawl mek a ni maithei, tukinah Lapa’n hun tha min siamsak a, “Tihdam i duh em” tiin min challenge mek a ni, “Isu, nangin min tithianghlim thei e ti chungin damna i puangchhuak ang u. A thu kan tihrik te kan zaivai atan Lalpa’n mal min sawm sak theuh rawh se.



TIHDAM KAN NI TA
Biakdika
Doh is ‘A’

1.      Riangvai retheite, thovin harh ang u,
            Zalenna kawl alo eng ta tho leh Lal Isua;
            Thiltihtheihna chu mitin tan damna,
            Thihna hnehin a tho leh ta.

                        Tihdam kan ni ta, Aw! Haleluiah! Amen!
                        Lal Isua thisen thianghlimah chuan in,
                        Damna kim chu kan chang ta.

2.      Mangang leh lungngai hrehawm tuarte u,
            A vuakna vualte a tihdam kan lo ni ta e;
            Sual leh bawlhhlawhte Isuan a hneh ta,
            Thlarau Thianghlim a lo thleng ta.

3.      Lalpa ringtuten hnehna chu an nei,
            Ramhuaite an hnawtchhuak ang a, tawngtharte’n an tawng ang;
            Damlote chungah kut an nghat ang a,
            Lalpa hmingin an dam zel ang.



TIHDAM KAN NI TA
Biakdika
Doh is ‘A’

1.      Riangvai retheite, thovin harh ang u,
            Zalenna kawl alo eng ta tho leh Lal Isua;
            Thiltihtheihna chu mitin tan damna,
            Thihna hnehin a tho leh ta.

                        Tihdam kan ni ta, Aw! Haleluiah! Amen!
                        Lal Isua thisen thianghlimah chuan in,
                        Damna kim chu kan chang ta.

2.      Mangang leh lungngai hrehawm tuarte u,
            A vuakna vualte a tihdam kan lo ni ta e;
            Sual leh bawlhhlawhte Isuan a hneh ta,
            Thlarau Thianghlim a lo thleng ta.

3.      Lalpa ringtuten hnehna chu an nei,
            Ramhuaite an hnawtchhuak ang a, tawngtharte’n an tawng ang;
            Damlote chungah kut an nghat ang a,
            Lalpa hmingin an dam zel ang.

ELECTRONICS MEDIA LEH MIZO THALAITE



ELECTRONICS MEDIA LEH MIZO THALAITE
Lalrinawma Sailo

Electronics Media te hian kan khawtlang nun leh kan sakhua an run mek a. Khawvel changkanna leh hmasawnnain a ken tel a nih tlat avangin kan duh emaw kan duhlo emaw Electronics Media te hi kan nitin nunah a tel tawh avangin a lo dawnsawn dan tur leh a hman dan tur inzirtir leh inkhawmhmuh hi kan ti makmawh a ni ta a. A bikin Kristian thalai te hian heng hmanrua kan hman dan ah hian kan fimkhura midangte kawhmuhtu kan nih hi a pawimawh takzet a ni.
1.       Electronics Media hi a enge a nih?
Media tih hi medium plural form a ni a,  Latin word ‘medius’ (middle) tih atanga lak a ni a, inbiak pawhna, chanchin inhriattawnna tihna a ni awm e. Media hi hlawm lian tak pahniha then a ni a, Print Media leh Electronic Media tiin an then a, Print Media hi chuan lehkhapuana khawlchhut hmanga chanchin inrihat tawnna a mawl ber atanga lehkhabu ropui tak tak thleng hian a huam a. Electronic Media hi chu khawl thil (technology) hmanga inbiakna leh inthlunzawmna a huam awm e. Electronic Media hi chuan a tinung turin kawlpetha(electric) tha chakna a mamawh a ni.[1] Electronic Media bik hi kan chhui bik tur leh tunlai khawvela kan buaipui ber an nih tak avangin kan hman tlanglawn deuh te hi sawifiah hmasa ila a tha awm e. Electronic Media hi a lamtawiin E-Media tiin an sawi thin a, kan hmang zeuh zeuh ang.
1.1. Radio: Radio hian Electronics Media dangte aia a thlen zau avang leh a thlen ran avangin vawiin thleng hian chanchin thar inhriat pawhna atana hman tangkai ber pawl a la ni reng a. Kum 1980-a Italian Scientist Gugliemo Marconi in radio transmission a hmuhchhuah atang khan tangkai taka hman tan a ni a. Indopui pakhatna hun lai vel khan sipai hoin inbiak pawh tawnna atana hmang tanin a hnuah mipuiin kan hmang chho ta a ni.[2] Kum 1920 khan hlawhtling takin Radio Programme hi England atanga tihchhuah tan a ni ta a ni. Kum 1950 chho atang khan Mizoramah pawh Radio hian bu a rawn khuar ve tan a, kum 1954 khan Mizoram pumpuiah Radio 10 vel a awm ve tawh a ni.[3]
1.2.  Television: “Television hi duhtawk neilo sakawlh, chanchinthar thehdarhna khawl, naupangte hruai sualtu, zirtirtu ropui, inpawhna thlentu, helna chawkchhuaktu leh mi chhaw bawm (idiot box)[4]” tiin Jacop Srampicakal chuan a lo sawi a. Kum 1926 ah khan John Logie Baird chuan Television hmasa ber hi London ah a lo siamchhuak tan tawh a ni.[5] Television hian ri(audio) mai bakah hlimthla(video) a tichhuah theih avangin lawm a hlawh a, mi tam tak nun a kaihruai nasa hle a ni.
Kum 1985 atangin Mizoramah television a rawn lut tan a,[6] kum 1991 ah Sky Link (Best Vision) in Cable TV rawn thlung tanin STAR TV Programme kan ei thei tan a ni.[7] Cable TV hian kan khawtlang nun leh kan sakhua thlengin min nghawng nasa hle a, vawiin thlenga kan buaipui ber pakhat a ni. Kum 1991 ah khan Mizoram pumpuiah T.V. 4114[8] chauh a awm laiin tunah chuan Aizawl khawpui chhunga chhungkua za zela 98.923% te hian T.V. an nei tawh a, Aizawl khawpui pawna chhungkua za zela 85.6% hian T.V. kan nei tawh bawk a ni.[9] Hemi awmzia chu Mizorama chhungkua zawng zawng deuh thaw hian T.V kan nei tawh tihna a ni.
1.3.  Telephone/Cellular Phone: Kar hla tak atang pawha tawngkaa kan inbiak pawhna hi “Telecomunication” tiin an sawi a.[10] Kum 1876  khan Telephone hi Alexander Graham Bell an a hmuchhuah a ni.[11] Kum 1970 khan Bells Lab. a thawk Amos Joel chuan tawng laia cell hrang hrang man kual thei “call handoff” a hmuchhuak a. Motorola Company chhul chhuak Martin Cooper an kum 1973 a khawl dang tel lova Phone hum theih a hmuhchhuah chu Mobile Phone hmasa ber nia ngaih a ni.[12]

Telecommunication System hi Mizoramah kum 1950 chho vel atang khan sawrkar hman atan bik bun tan a ni a, kum 1980 vel atangin mipuiin telephone kan hmang tan a.[13] January 31, 2004 atangin BSNL in Mobile Connection an pexchhuak tan bawk.[14] Tunah phei xchuan Airtel, Aircel, Vodafone etc. kan duh duh awlsam takin kan nei thei tawh a ni.
1.4. Internet: Mizorama Internet rawn luh tanna hi kum 1999 kuma BSNL in bul an tan ani a. A tirah chuan hun rei fe Dial-Up Connection an pe a, kum 2006 atangin Broadband an pe chhuak a, kum 2008 ah chuan High-Speed Broadband an pe chhuak thei tawh a ni.[15] Tunah chuan BSNL bakah Tata Photn leh Docomo te, Reliance 3G leh Airtel Data Card atang tein Internet kan access thei tawh a. Tunah phei chuan Mobile phone atanga awlsam taka luh theih a nih tawh avangin Internet hmang hi kan tam ta hle a, engzat chiahin nge hmang tih pawh a hriat theih tawh loh a. Hmun kilkhawr leh thingtlang zawk ah pawh facebook leh social network dangte hi a lar tawh hle a ni. BSNL Broadband ringawt pawh hi connection 4422 chuang tunah hian a awm tawh a ni.[16]


2.       Electronics Media in Min Nghawng Dan (Impact) : Electronic Media te hian a tha zawng leh a chhe zawngin min nghawng nasa hle a, Electronic Media in a nghawngchhuah te hi sawi vek sen leh hriat vek theih ni lo mahsela a tlangpui kan en dawn a ni.

2.1. A Tha Zawnga A Nghawng Chhuah (Positive Impact): Electronic Media hian mimal nunah leh khawtlang nunah tangkaina leh pawimawhna tam tak a nei a, Electronic Media avanga hmasawnna leh changkanna kan hmuh te hi chhiar sen rual a ni awm love. A tangkaina tlangpui sawi kan tum leh dawn a ni.

2.1.1. Development: E-Media te hian hmasawnna leh changkanna tam tak min thlen mek a. A bikin kum 1990 chho atanga Cable TV leh inbiak pawhna awlsam zawk kan neih te hian hmasawnna min thlen nasa hle a ni. Ram changkang zawk leh hnampui zawkte tihdan leh khawsak phung kan hmuin leh kan hre zung zung a, chu chuan nasa takin changkanna leh hmasawnna kawngah kan nun a hruia mek a ni. Kan insak dan leh a vel kan enkawl dan te, kan incheina leh hriselna kawnga hma kan lak naah te, ram enkawlna leh sawrkar kalphung ah pawh a tha zawngin inthlakthlengna (change) nasa tak kan hmu a ni. Mizoram sawrkar thuchhuahin a tarlan danin “Information Technology hi Mizorama hmasawnna leh changkanna thlentu chak ber leh changkang ber a ni” an ti hial a ni.[17]
2.1.2. Information/News: E-Media te hian thu pawimawh leh chanchinthar inhriattawnna kawngah nasa takin hma min sawn tir a.  Kum 1966-a AIR Aizawl Station[18] bun a nih hma pawh khan AIR Guwahati atanga Mizo Programme tihchhuah thin te chuan hlut a hlawh hle a. Rangoon Station te pawh man thinin Mizo te khan an hlut hle a, khawvel chanchin thar an hriatna hmanraw pawimawh ber a ni thin a ni. Radio mai piah lamah Doorsdarshan in a lem nena a chanchinthar a puan thinte leh cable TV Operator te’n Nwews an pwekxchhuak thin xchu mipui twe in nghahna bwer a ni ta a. Local News mai bakah BBC, CNN, NDTV etc te atngin khawvel chanchin thar ber ber kan hre thei tawh a. Britney Spears dam leh dam loh te, America ram inthlan te pawh a thlen laiin a nih ang angin thuthmun atangin kan lo thlir thei tawh a ni. Khawvelin Gangnam Style a buaipui rualin kan tlai tawh bik lo e.
2.1.3. Zirna (Education): E-Media te hian zirna lamah min tanpui nasa hle a. Kum 1981-a Mizoram Literacy rate chu 22.39%  chauh a nih laiin Electronics Media in min run a, khawvel hmasawn dan kan hmuh meuh chuan kum 1991 a Mizoram literacy rate chu 82.27% ah a chho dawrh a, kum 2001 chhiarpui ah phei kha chuan 88.8% a kai a ni.[19] Heng hmasawnna te hi Electronic Media in min thlen a ni tihloh rual a ni lo e. Tunlai khawvwelah chuan zirlaibu piah lamah Internet atangtein mi thiam thil ziah chhiar tur tha tak tak kan zirin kan chhiar thei tawh a, school tha leh university tha kan zawng thei tawh a, Online Application hmangin entrance kan pe zung zung thei tawh a ni. Hengte hi thalaite tan malsawmna hlu tak a ni awm e. Kan thil neih a te ber atanga a lian ber thleng hian Internet ah a chanchin chhiar zau tur a awm zel tawh a, kan hriatfiahlo pawh awlsam takin kan zawng zung zung thei tawh a, tunlai thalaite hian e-media tanpuinain thiamna ril leh thuk tak tak kan nei tawh a ni.
2.1.4. Marketing: Sumdawnna khawvelah pawh e-media hian nasa takin hmasawnna a thlen bawk a. E-commerce, online business etc. te pawh an mikhual ta lo.  A leitu (buyer) mai ni loin Internet tha chakna hmanga sumdawng te pawh kan lo awm chho ve tan ta a. Tun hnai te atang phei kha chuan Local Market tichhe khawpin Online Shopping kan buaipui ve ta a nih hi.
2.3. A Thalo Zawnga A Nghawngchuah (Negative Impact): E-Mesdia hi tiltithei tak a nih avangin a thalo zawng pawn kan nunah nghawng a nei nasa hle a, e-media in harsatna leh buaina min thlen te hi kan zirchianna kan inven loh chuan chhiatna nasa zawk min thlen turin a inpeih reng a ni. E-Media avanga thil thalo kan hmuh mekte kan sawi leh dawn a ni.
2.3.1. Kan Culture a Ei Ral Mek: E-Media thiltihtheihna hian beng a luh a, bengin a ri kan hria a, mitin a hlimthla kan hmu a, chu chuan kan rilru leh ngaihtuahna a hruaia, kan hmuh leh kan hriat ang te chu kan nun chhuahpui ta thin a ni. Television kan tih phei hi chu mizote nun hruai diklo nasa ber a ni hial awm e.[20] 1970s chhoah cinema hall/theater kan nei chho a. Cowboy film an chhuah thinte chuan thailaite mit a la a, an inchei danin an inchei a, vai film an chhuah leh a, vai film a a changtupa hak ang an ha leh sup sup a. Cable TV ten MTv leh Channel[V] an rawn chhawpchhuah hnuah phei chuan Mizo nula leh tlangval inchei dan leh sap zaithiam inchei dan a in ang reng tawh a. Kum 2004 vel atangin Korwean wave in min nuai leh a, tleirawlin kekawr bul tawite te hain sam kan tiphir ta sung mai a nih hi.
Kan incheina mai piah lamah hian kan khawtlang nun a nghawng nasa em em a. Mizo te hi a huhoa awmkhawm chi, communitarian society kan ni thin a.[21] Amaherawhchu media thiltihtheihnain min han sawp meuh chuan bai insuah a, thlaithar inthar tem thin Mizote chu min then hrang a, Individualism (midang mamawh lova mahnia awm bing na) thlarau kan chang zo ta a, kan thenawmte nen pawh kan inlen pawh tlem ta hle. Mizo te min ti mizo tu kan khawtlang nun nuam tak chu e-media te hian an eiral mek a ni.
2.3.2. Sualna a Ti Pung: Zu bak rui ngailo Mizo thalaite chuan nitina Sap ho sual ti lai kan hmuh tak avangin tih ve chakna kan thinlungah a lo piang a, ruih theih a ni tih pawh kan hriat loh thil mak pui pui ruiin kan thalaite chhawr tlak lohvin an let ta pheng phung mai. Kum 1991 hmalama Drugs avanga thi mi 35 chauh record a nih laiin Cable TV a rawn luh hnu kum 1992-2000 chhung khan Drugs  avanga thi mi 540 zet record a awm chho dawrh a, kum 2004 kan thlen meuh chuan Mizoramah Drugs ngawlvei mi 25,500 an awm der tawh a ni.[22] Chhui chianna mumal tak awmlo mah sela Ruihtheih thil a lo hluarna chhan bulpui ber pakhat chu electronics media te hi an ni ngei ang.
Cinema leh Video (VHS) te’n X-rated film (zahmawh film) min rawn hlui a, Internet kan hman hnu atang phei chuan pornography a mikhual lo leh zual a. Heng te hian thil tha min thlen tur a nei lo a, sex hmankhawlohna leh pawngsual thlengin a pung chho a. Tuai leh patil an pung nasa hle bawk. Synod Social Front in a zir chiannaah chuan mizo thalai 90% te hian Media hian sex hman dikloh kawngah min hruai ngei niin an ngai a ni.[23] Chanchinbu ah te leh NGO a thawkte sawi danin nula/tleirawl tam tak Top Up man duh avanga inzuar an awm mek bawk. Hengte pawh hi Media in a nghawngchhuah rapthlak tak a ni.
2.3.3. Sakhuana a Ti Dal: Culture leh Sakhua hi a inzawm tlat a, kan khawtlang nun a danglam rual hian kan sakhuana pawh a khawih tel zel a ni. Mizorama electronic media a rawn hluar hnu hian mizo thalai tamzawk hian Biak In ai chuan television, video leh computer hmaah hun an hmang tam zawk a ni.[24] Media te hian kan incheina, kan ngaihhlut zawng, kan sakhua leh kan thlarau nun thleng hian nghawng a nei nasa hle a ni.[25] Zoram Today (Monthly Magazine) in survey a neih naah chuan kum 2004-2006 a Hinsdi Serial lar tak Kasautii Zindagi Kay khan mi tamtak thlarau nun a tichau a, naupang thenkhatin Vai pathian biak dan an zir a, vai pathian te pawh thil tithei tak takah an rin phah hial a ni. Zan dar 8:30-9:00 chhunga zantin a chhuah avang khan Kohhran hruaitu tamtak chuan inkhawm an tlem phah niin an sawi bawk.[26] Zoram Today in mi 111 hnena zawhna an sem atanga 69% zet chuan thlarau nun aiin Kasautii kha an lo dah pawimawh zawk reng mai![27]
Tunhnaiah phei chuan Korean Serial, mizo tawng lehlin entur tam tak a awm tawh a,  dawi thiltihtheihna lampang film te, indo leh insual lam pang film te pawh mizo tawng lehlin tam tak a awm tawh a, hengte hian kan sakhuana a tidal mek a ni. Biakin chhung atangin SMS in text tenawm tak tak kan thawnchhuak hreh tawhlo a, thusawi ngaihthlak aiin facebook a post, comment, like-in thalai tamtak chuan inkhawm hunchhung kan tlingtla tawh a nih hi.
2.3.4. Hun leh Pawisa Senralna A Ni: Mizoram Synod Social Front in survey a neihnaa a lan danin an zawhna chhangtu zawng zawngte’n nitin darkar khat aia tam T.V. en nan an hmang a, chhangtu tam zawkin darkar khat aia tam mobile phone khawih nan an hmang bawk. Chu chuan mut hun leh thawh hun a tibuai a, hnathawhna leh zirnaa hun hman dan a tibuai a ni.[28] Zoram Today survey zawhna chhangtu 30.83% zet chuan Electronic Media te hian kan hun hlu tak min chhuhsak niin an ngai.[29]
Hun kan khawhral mai piah lamah hian E-Media avanga kan sum senral hi a tam hle a, kum 2008 a Zoram Today in a chhut dan chuan mobile phone bill atan ringawta Mizoramin kum khata sum kan senral hi Rs. 89,28,00,000/- vel niin a chhut a,[30] tunah phei chuan heng ai hian a tam tawh hle ang. T.V.bill, Internet bill leh thildanga kan sum senral zawng zawngte ngaihtuah phei chuan kan economy ngaihtuahin zahthlak khawpa tam kan sengral ngei ang.
3. Inven Fimkhur A Ngai: Electronic Media hnathawh leh a nghawng chhuah hrang hrang kan hre ta a, a hmang tam bertu leh a nghawng nat ber thalai te hian kan hman thiam a pawimawh hle mai. Ram changkang zawk te zingah pawh he harsatna hi an tawk nasa hle a. Movies a indo leh insual, ruk ruk an en thin te leh, Computer Games a an khelh thinte chuan an rawlthar leh thalaite rilru a chawk tho a, thisen chhuah chakna leh pawi khawih chakna a siam nasa hle niin helama research bei te chuan an sawi a. An en ang hi kan en ve vek tawh a, an games khelh ang hi kan khel ve vek tawh a, an nundan thalo kan zir tan mek a,kan thisen a tilum mek, kan inven loh chuan chhiatna nasa zawk thleng thei reng a ni tawh a ni. Mizorama Facebook group hrang hrangah Pathian Awm Ringlo (Atheist Group) te hial an awm tawh a,zirtirna mak pui pui leh ril tak tak an thehdarh mek a, zuitu pawh an ngah tawh hle a ni. Mizo saruak hlimthla te pho langin hengte hian lawm an hlawh hle bawk a ni.
SMS leh MMS, Whatsapp etc. hmangtein text zahmawh tak tak leh thlalak sexy tak tak kan inthawnkual a, mizo ngei sex hmanglai video pawh za chuang fe a awm der tawh mai. Hengah hian Thalai Kristian Pawl member-te pawh kan fihlim lova, a pawi a ni tih hrelo pawh kan awm nual awm e. Kan inven a, kan fimkhur loh chuan thil ho tak leh fiamthu ang leka kan ngaihte hi kan khawtlang nun leh sakhua eiral tu tur an ni.
4. Engtin Nge Kan Hman Ang?: Electronic Media te hi a thatlohna ringawt inzirtir hi a tawk lova, a hman tangkai dan tur kan inhrilhhriat a pawimawh hle mai. Helam kawnga lehkhabu ziak chhiar tur a la tamlo hle a, theih anga in zirtir erawh kan tum dawn a ni.
4.1. Evangelism: Thalaite'n kan ngaihhlut leh kan ngaihsan, kan nun khalhtu lian tak hi rawngbawlna atan kan hman thiam chuan thil tangkai tak a ni thei a ni. Website leh social network site (facebook, twitter,whatsapp etc.) leh chat atangte hian Pathian thu kan thehdarh thei a, mi kan kawm thei a, counselling kan pe thei a. Kohhran thuthar leh rawngbawlna inhrilhhriatna awlsam leh rang tak, tangkai tak a ni thei bawk.
Hmaichhana kan sawi ngamloh tam tak hi phone, sms leh internet kal tlanga kan phawrh ngam avangin mite'n heng hmang hian an harsatna tak tak an phawrh ngam a, mite tanpuina hmanrua tha tak a ni.

4.2. Culture Chawisanna: Korean ho chuan an serial leh zai (k-pop) hmangin khawvel an run mek a. Keini thleng pawhin an incheina leh nungchang kan lo copy tawh a. Khawthlang (western country) lamah pawh kua an hreuh mek a, an kimchi leh kimbab te pawh khawvela chaw (food) lar tak an ni chho mek a. July 15 an PSY hla release Gangnam Style chuan youtube a video like tu ngah ber world record a siam mek a, tunah phei chuan a limit a thlen tawh avangin youtube lam pawhin an limit siam an tihsan phah hial a ni.
Mizo thalai te hian kan culture kalsana mi tihdan copy nan chauh hmang lova mizo thilsiam mawi tak tak leh culture ropui takte kan phochhuah ve a hun ta. Kan kut themthiamna te hi khawvel mit hmuah a zahpui awm loh a, phochhuak ngat ila chuan designer ropui tak takte hahawlh tur hi kan puanzeh ah te hian a inphum ru teuh ang.
4.3. Hmasawnna leh Thiamna: A hmaa kan sawi tawh angin Electonic Media te hian hmasawnna leh zirna kawngah tangkaina tam tak an nei a. Khawvel inlumlet zawng zawng kan hmuh a kan hriat theih tawh avangin zir tur tam tak a awm a ni. Internet atanga mi thuziak tha tak takte hi kan zirna kawnga min puitu leh hriatna hnar atana kan sawrchhuah thiam phawt chuan lakchhuah sen loh finnain a khat a, thil ho mai mai atana hun leh sum khawhral lova kan hman tangkai thiam chuan man tlawm takin thil tha tak kan nei thei dawn a ni. T.V. ah pawh news channel bakah channel tha tak tak, hriatna leh zirna kawnga min pui thei tur tam tak a awm a ni.
5. Tlangkawmna: Thalai kan tih hian kum 15-50 vel huam tir ta ila, chungte nunah chuan heng Electronics Media kan tihte hian kua an hreuh thuk hle a, a bikin Facebook leh Whatsapp te phei chu tunlaia chanchinthar leh chanchinchhia thehdarhna hmanrua chak ber pawl a ni hial awm e. Cable TV leh Chanchinbu lamin chanchinthar an thehdarh hmain facebook leh whatsapp lam atangin kan lo hriat khalh hman zel tawh a, chutih rual chuan heng hmanrua hmang hian thil tahlo tak tak pawh kan inhlan chhawng zung zung tawh a ni. Mizo thalai te zingah hian Internet a nungchangmawi (nettiquette) hre lo tak tak te, Cyber Acts. leh crime emaw IT Acts. in a heng media hmangtute a phuar dan hre muamal lo a, zalen taka hmang kan tam hle mai. Tumahin an hrelo che emaw I tih lai khan Electronics Media hmanga I thiltih tamtak kha chhuichhuah theih a ni a, fake account leh number te hmang thin mahla I hmanna hun leh hmun te leh I biakte nen lama log vek a nih avangin awlsam taka chhuichhuah theih a ni. Electronics Media te hi duhloha dan tum chi an ni tawhlo a, a hman dan kan thiam a, hman tangkai kan tum erawh a ngaiin kan mawhphurhna theuh a ni.

Sawiho tur :
  1. Electronics Media (T.V., Mobilephone, Internet etc.) te hi a tha zawngin nge a thalo zawngin kan hmang tam zawk nia kan hriat?
  2. Tun aia tangkai hian Electronics Media te hi engtin nge kan hman ang? Rawngbawlna atan hman tangkai dan tur engtenge awm thei?


[1] Raja and Prabhakar,  Introduction to Communication and Media Studies (Bangalore:
BTESSC/SATHRI, 2006), 115.
[2] Raja and Prabhakar,  Introduction to Communication and Media Studies...
1157.
[3] Dr. Thangluaia, “Zirah Tlailuat A Awm Lo,”  Abacus 3  (July-September, 2008), 50.
[4] Jacop Srampicakal,  Communication and Media in India Today (Delhi: Media House
Puplications, 1998), 167.
[5] Raja and Prabhakar,  Introduction to Communication and Media …117.
[6] Lalrammawia Ngente,  Khawvel Nghawrnghingtu Television (Aizawl: KTP, Ramhlun Venglai
Branch, 1994), 223.
[7] Lalrammawia,  Khawvel Nghawrnghingtu…,  224ff.
[8] H.C. Vankairinga, Zoram Nghahfak Thalai Huaisen (Aizawl: Mualchin Publication & Paper Works, 2005), 119.
[9] Mizoram Synod Social Front, Media In A Thalo Zawnga Nun A Kaihhruai Dan Zirchianna Leh A Hmachawn Dan Tur. For Private Circulation Only (Mizoram Presbyterian Church, 2010), 4.
[10] Arvind Singhal and Everett M. Rogers, India’s Communication Revolution. From Bullock Cart
to Cyber Mart  (New Delhi: Sage Publication, 2001), 184.
[11] Raja and Prabhakar,  Introduction to Communication and Media Studies…390. Raja and Prabhakar,  Introduction to Communication and Media Studies…390.
[12] “History of Mobile Phone,”  http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_mobile_phones (22
November, 2010)
[13] Interview with PC Lalhrangi Sinior TOA, Bharat Sanchar Nigam Limited, Mizoram SSA, Aizawl , 15 January 2011.
[14] C. Lalhmachhuana, “Media leh IT,” in Kristian Chhungkaw Robawm (Aizawl: Mizoram Kohhran Hmeiche Inkhawmpui Lian, 2009), 49.
[15] Lalnuntlinga, “Media Thiltihtheihna,”…, 119.
[16] Interview with Mr. J.Lalthanhawla, JTO (Internet), BSNL, Mizoram SSA, Aizawl, 8 February,
2011.
[17] Government of Mizoram, Information Technology Policy. Cabinet Decision no. 13 (Controller of Printing & Stationery), 2001.
[18] “Media in Mizoram,” http://dipr.mizoram.gov.in/index.php?_ption=com_content&task
=view&id=36&Itemid=49 (25 Jan 2011).
[19] Lalramliana, Mizo Darthlalang. Mizo Chu Tute Nge? (Aizawl: J.P. Offset Printers, 2004), 57.
[20] C. Lalnuntlinga, “Media Thiltihtheihna,” in Kristianna leh Tunlai Khawel (Aizawl: Christian Media Society, 2008), 108.
[21] K. Thanzuva, Theology of Community. Tribal Theology in The Making (Aizawl: Mizo Theological Conference, 1997), 107.
[22] C. Lalramchhana, “Drug Abuse in Mizoram: The Ecclesiological Response from Communication Perspective” (Unpublished M.Th Integrated Seminar Paper, U.T.C, Bangalore, 2005).
[23] Mizoram Synod Social Front, Media In A Thalo Zawnga Nun A Kaihhruai Dan Zirchianna Leh A Hmachawn Dan Tur. For Private Circulation Only (Mizoram Presbyterian Church, 2010), 127.
[24] Vankairinga, Zoram Nghahfak Thalai Huaisen…, 120.
[25] Lalnuntlinga, “Media Thiltihtheihna,”…, 120.
[26] “Kasautii leh A Nghawng,” Zoram Today 1/4 (22nd April, 2006): 6-7.
[27] “Kasautii leh A Nghawng,”…, 6-7.
[28] Mizoram Synod Social Front, Media In A Thalo Zawnga Nun A Kaihhruai Dan …4.
[29] Impact Team, “Thalaite Khawvel,” Zoram Today 11/01 (March 26-31, 2007 ): 17.
[30] “Mobile Phone Leh A Nghawng,” Zoram Today (23-28 June, 2008): 12.